یک عنکبوت تار دوانده به جای تو
$11.00 × 1 
سرو روسری سرخ من
$13.00 × 1 Subtotal: $24.00
آغاز کردم راه را با اشک پیمودم
از صبح تا بیگاه را با اشک پیمودم
می‌خواستم جایی بیابم در کنار تان
از خانه‌ام تا ماه را با اشک پیمودم
می‌شد کنار دوستان خندید من اما
این فرصت کوتاه را با اشک پیمودم
بین من و یوسف تفاوت نیست! چون من هم
آزردگیِ چاه را با اشک پیمودم
گفتند در دور و بر دفتر شدی پیدا
سرتاسر بنگاه را با اشک پیمودم
از گریه افتاده، شبیه مرده‌ها گشته
شب تا سحر که آه را با اشک پیمودم
فضای مسلط بر این رمان استعاره‌ای از زندگی مردمِ زادگاهم شهرستان اشکاشم است. یا به تعبیر دیگر، تکه‌هایی از این رمان با دردهای آنها بخیه خورده‌است. بنابراین، رمان گورستان سر تپه را پیشکش می‌کنم به آنها و تمام آدم‌هایی که به خاطر خوب‌بودن محکوم و محروم‌اند.
سی سال است که افغانستان با تهدیدات بالفعل گروهی به نام طالبان مواجه بوده و علی‌رغم افت‌وخیز‌های سنگین و شدید، این گروه سه سال است که بار دیگر بر سرنوشت مردم افغانستان حاکم شده است. طالبان طی سه دهه‌ی گذشته، چهار مرحله را سپری کرده‌اند:
۱) ظهور این گروه تا تصرف کابل و ساقط‌کردن حکومت برهان‌الدین ربانی در سال 1996 میلادی؛
۲) آغاز حاکمیت این گروه بر 80 الی 90 درصد از خاک افغانستان در مدت پنج سال تا 2001 میلادی؛
۳) سقوط حاکمیت طالبان و فرار دسته‌جمعی اعضای این گروه به پاکستان و ایران و آغاز جنگ شانزده‌ساله با دولت جمهوری اسلامی افغانستان و نیروهای ائتلاف بین‌المللی مستقر در افغانستان تا اگست 2021؛
۴) بازگشت دوبارهی طالبان به قدرت سیاسی و احیای امارت اسلامی دلخواه‌شان.
محتوای این کتاب بر بازخوانی مراحل چهارگانه‌ی ظهور طالبان تا امروز و به طور مشخص حاکم‌شدن دوبارهی این گروه در فردای سقوط نظام جمهوری افغانستان در ۱۵ اگست 2021 میلادی و پیامدهای منفی تداوم حاکمیت طالبان و تهدیدات منطقه‌ای ناشی از حضور مجدد و رشد گروه‌های تروریستی خارجی زیر چتر حمایتی امارت اسلامی متمرکز است.
ذکر این نکته لازم است که سقوط جمهوری اسلامی افغانستان در ۱۵ اگست 2021 میلادی و بازگشت مجدد طالبان، فاجعه‌ی جبران‌ناپذیری را برای مردم افغانستان رقم زده است و فاز جدیدی از تهدیدات تروریستی و هراس‌افکنی در افغانستان و کشورهای منطقه گشوده شده است. در این چهار مرحله، طالبان بهانه‌های مختلفی برای توجیه اعمال‌شان تحت نام جهاد داشته‌اند؛ در مرحله‌ی اول آنها مدعی شدند که علیه شر و فساد (دولت اسلامی) قیام کرده‌اند. در مرحله‌ی دوم ادعا کردند که افغانستان را از خانه‌جنگی و ملوک‌الطوایفی نجات داده‌اند. در مرحله‌ی سوم که هم‌زمان با استقرار نظام جمهوری و حضور نیروهای خارجی در افغانستان بود، بهانه‌ی طالبان مبارزه و جهاد آنها به‌مثابه‌ی فرض عینی علیه اشغال و نظام جمهوری بود که طالبان آن را «اداره‌ی کابل» می‌خواندند. در مرحله‌ی چهارم که در پیامد توافق‌نامه‌ی دوحه میان طالبان و امریکا صورت گرفت، طالبان جنگ‌شان را علیه نیروهای امریکایی متوقف، اما همچنان علیه نیروهای دفاعی و امنیتی نظام جمهوری تحت نام «جنگ علیه باغیان» ادامه دادند و با بازگشت این گروه به قدرت سیاسی و احیای امارت اسلامی، کماکان این گروه در اشکال مختلف با مردم افغانستان در جنگ هستند. این در حالی است که در چهار مرحله‌ی ذکرشده، جز طالبان و ملاهای پاکستانی، بسیاری از علمای برجسته و چهره‌های مشهور دینی در کشورهای اسلامی، مشروعیت اعمال و اقدامات طالبان را تأیید نکردند.
پدر بر من نامی نهاد: داوود
مادر صدایم زد: داوود
معلم ندا در داد: داوود
و من جواب دادم: حاضر
غربی‌ها صدا زدند: آسیایی، جهان‌سومی
لبخندی زدند: رو به رشد
ایرانی‌ها فریاد زدند: آهای افغانی
افغان‌ها خطابم کردند: تاجیک
گفتم: من داوودم
غربی‌ها گفتند: انتحاری، واپس‌گرا
ایرانی‌ها گفتند: اتباع، بی‌فرهنگ
افغان‌ها گفتند: جاسوس
فریاد زدم من از انتحاری نفرت دارم
غربی‌ها گفتند: بن‌لادن را می‌شناسی!
گفتم: همسایه من هم‌فرهنگ توأم
ایرانی‌ها گفتند: بیل و کلنگت را دیده‌ایم!
فریاد زدم: هم‌وطن من جاسوس نیستم
گفتند: ثابت کن!
گفتم: چگونه؟
گفتند: بگو پوهنتون!
نوروز صبح زود به آبشار رسید. آخرین باری که او اینجا آمده بود، پنج سال پیش بود. این روزها که در آستانه‌ی هژده‌سالگی ایستاده بود، نتنها بار مسئولیت قریهاش را بر دوش می‌کشید که برای یافتن چهبایدکردهایش نیز می‌اندیشید. با آنکه نگران وضعیت کنونی بود، اما با امیدواری به آینده مینگریست.
نوروز که شیفته‌ی بلندیها بود، به این می‌اندیشید که به بلندایی صعود کند که پای کسی نرسیده باشد. شاید نمی‌دانست که آرزوها همیشه برآورده‌شدنی نیست. آبشاری که او امروز به دیدنش آمده بود، حسی کمتر از صعود به قله‌ها برای بیننده نمی‌بخشید. اما دیدار امروز او از این آبشار نتنها برایش فرح‌بخش نبود که اندوه ذهنآزاری در او خلق کرده بود. حتا نمی‌دانست چی نیروی ندانستهای پایش را امروز به اینجا کشانده است.
پژمرده‌تر از شکسته‌بالی
در دامن شهر پر ملالی
بی‌حال و کرخت، می‌توان گفت:
خود را زده‌ای به مرگ‌حالی
دل‌تنگ زمان بچه‌گی‌ها
دل‌تنگ زمان بی‌خیالی
پر می‌کشد از نگاه سردش
پروانه به رنگ خشک‌سالی
فنجان امید زندگی را
پاشیده به پای احتمالی
چون می‌گذرد مگو غمی نیست
درگیر هزار خانه‌خالی…
عبدالله عارف چاه‌آبی بین سال‌های ۱۲۶۰-۱۳۲۲ خورشیدی زنده‌گی کرده‌‌است. زادگاه عارف را دهکدۀ تخن‌آباد، شهرستان چاه‌آب، استان تخار می‌گویند. از سن پانزده ساله‌گی با فن شریف شاعری آشنا و از آن به بعد؛ حتا، تا سال‌های پایانی زنده‌گی‌اش که خواری، نداری و نابینایی به یک‌باره‌گی سراغ جان عزیز و طبع لطیف این مهم آمدند، دست از دامن این هنر گرامی رها نکرده و به نوازش و پرورش فرشتۀ الهام پرداخته است.
نخستین‌بار دیوان شعرهای عارف توسط محمد ابراهیم چاه‌آبی در سال 1373 خورشیدی گردآوری، چاپ و نشر شد که ما دست این مؤلف ارجمند و گرامی را به گرمی می‌فشاریم. تحمل بیش‌تر از ده سال رنج و ریاضت ایشان بود که امروزی‌ها عارف می‌دانند و عارف می‌شناسند.
مجموعۀ شعری از این دکان قند دربرگیرندۀ تقریباً صد شعر موزون در قالب‌های متفاوت است که توسط ادهم کاوه و مسیح سیامک از دیوان شاعر انتخاب شده‌اند. این مجموعۀ شعری پُربار به دوست‌داران شعر و ادبیات پارسی تقدیم می‌شود.
بنویسی، ننویسی، بدرنگی، ندرنگی
تو همان زخم نخستی
تو همین درد قشنگی
بگذار این‌همه فریادگران هر چه بگویند
تو نماینده‌ی خاموش هزاران دلِ تنگی
بلدی با چه سکوتی سر صحبت بگشایی
بلدی با چه زبان با غم بیهوده بجنگی
بلدی در چه شرایط خودت آواز برآری
نه که هر سفله بگوید: بترنگان، بترنگی
دلِ خوش داشتن اینجا به تو مشکل شده زیرا
نه طرفدار جفایی
نه خریدار جفنگی
بسکوتی، نسکوتی، بصدایی، نصدایی
بنویسی، ننویسی تو همین درد قشنگی
به ذهن ابر که آمد خیال باریدن
نکرد از خودش اصلاً سوال باریدن
نگفت شنبه و یک‌شنبه و دوشنبه و داشت
همیشه ریگی در کفش، سال باریدن
نماند جنگل و دریا و کوه و دشت که هست
تمام هستی ما احتمال باریدن
اگر نه ابر… چرا تکه تکه‌ایم پس از
به‌هم‌رسیدن‌مان در کمال باریدن؟
من ابر هستم با اسم مستعار غزل
به جستجوی مکان و مجال باریدن
به گوشه‌ای متمرکز نشسته‌ام که چطور
به واژه‌ها بدهم انتقال باریدن
رسید گریه و طوری گرفت بغضم را
که شد گرفته به آن گریه، حال باریدن
شادی؛ درامه‌ای‌ست که پایان گرفتهاست
غم؛ فیلم‌نامه‌ای‌ست که جریان گرفتهاست
شهری‌ست از چهارطرف در حصارِ مرگ
هرگوشه را جنازه‌ی انسان گرفتهاست
تا مغزِ استخوان نخورد ول نمی‌کند
خیره‌سگی که لاشه به‌دندان گرفتهاست
اینجا اگر که شاخه‌گلی سر کشیده‌است
از خاک و خونِ پیر و جوان جان گرفتهاست
در ارتکابِ جرم تردد نمی‌کند
او از خدای خویش که فرمان گرفتهاست!
ما را زمانه صد رقم آزار میدهد
بر دیگران اگرچه که آسان گرفتهاست
چندی‌ست در محله‌ی ما «گور کندن» است
شغلی که بد رقم سر و سامان گرفتهاست
پندار مسلمانان، به خصوص بنیادگرایان، از دوران خلافت نخستین چهار جانشین پیغمبر اسلام که «خلفای راشدین» خوانده می شوند تصویر روزگار طلایی و آرمانی اسلام را پرداخت میدهد، ولی قدیمی ترین متون اسلامی واقعیتی کاملاً غیر ازین را برملا می سازند – واقعیت از هم دریده گی شیرازۀ امت مسلمه حتی پیش از آنکه پیکر پیغمبر به خاک سپرده شود. نزدیک‌ترین یاران پیامبر در بحبوحۀ زد و بندها، خیانت‌ها، فساد ها و تهدید به مرگ کردن ها برای چنگ‌یازی به قدرت و ثروت پیغمبر با هم به جدال و کشمکش پرداختند. این کتاب نخستین دفتر سرگذشت این «جانشینان نفرین شده» است که از روی بازیگران آن ماجراها و چگونگی نقش ایفا کردن‌های آنها پرده بر می‌دارد.
هاله الوردی با همان شیوه‌یی که در نوشتن «واپسین روزهای زندگی محمد» به کار بست در کلاسیک‌ترین آثار اسلامی که کمتر مورد مراجعه قرار گرفته‌اند به کاوش پرداخت تا این تاریخ پوشیده را به رشتۀ تحریر کشد. ماجراهای آن روزهای سرنوشت ساز نمایشنامۀ تراژیدی تمام عیاراند، چون در منازعات و مناقشات شخصیت‌های مطرح آن روزگار سرنوشت اسلام و به بیان وسیع‌تر سرنوشت جهان نطفه‌بندی شد.
کشورهای افغانستان و پاکستان باید بپذیرند که تنها راه‌حل برای چالش‌های موجود در روابط خارجی دوکشور، از راه گفتمان‌های مسالمت‌آمیزِ دوجانبه، سیاست خارجی توسعه‌محور به‌جای سیاست خارجی امنیت‌محور و فهم عقلانی از خواسته‌ها و مطالبات هردو طرف، میسر است.
کتابی که در دست دارید، بخش‌های تاریکی از روابط افغانستان و پاکستان را روشن کرده است. روی‌دادهای مهمی که پس از تهاجم روس‌ها به افغانستان تا زمان حمله‌ی آمریکا به این کشور، رخ داده‌اند، توسط یکی از مقام‌های مهم دولت پاکستان در این کتاب روایت شده است.
این‌که مسأله‌های افغانستان در این محدوده‌ی زمانی، در دیدگاه نظامیان و سیاست‌مداران پاکستانی چه تصویری داشته‌اند؟ کارشیوه‌های مطلوب برای پاسخ به این مسأله‌‌ها از دید پاکستان چیست/چه‌گونه باید می‌بود؟ پاکستان چه می‌خواست/می‌خواهد؟ سلسله‌پرسش‌هایی است که در این کتاب پاسخ داده شده‌اند.
به‌باور من، فهم و درک سیاست‌گران افغانستان از مسأله در اغلب دوره‌های تاریخی، تک‌ذهنی، یک‌جانبه و قوم‌پایه بوده است. این درک از مسأله، علیل است و قطعاً راه‌گشا نیست. سیاست‌گذاران افغانستان باید توانایی فهمِ مقاصد دولت‌های دیگر را داشته باشند. این در سیاست خارجی، امر پایه و حیاتی‌ست. اگر میان امر واقع و تصورات ما، فاصله بسیار باشد، نتیجه‌ی آن در سیاست خارجی مصیبت‌بار و جبران‌ناپذیر خواهد بود. این کتاب را با همین انگیزه ترجمه کردم. انتظار دارم در تحلیل مسأله‌های تاریخی و سیاسی، خصوصاً در قبال کشور پاکستان، از سوی پژوهشگران و کارگزاران سیاست خارجی کشور، کاربردِ موثر داشته باشد.
این رویداد در میان مگس‌ها، در منطقه‌ای از آن شهر بزرگ رخ داد که ساختمان‌های بلند و بسیار متراکمی دارد. در آن‌جا ساختمان بسیار بلندی وجود داشت. پایین‌ترین طبقه‌ی این ساختمان، خانه‌ای بود که نور بسیار کمی داشت. نیم این خانه پایین‌تر از سطح زمین و در میان خاک بود. بلندمنزل‌های دو سوی کوچه‌ی تنگ، مانع ورود نور خورشید به این زیرزمین می‌شد. به همین سبب، از طرف صبح در آن خانه روشنایی دیر می‌آمد؛ اما شامگاه، تاریکی زود فراگیر می‌شد.
در آن زیرزمینی یک خانواده‌ی سه‌نفره زندگی می‌کردند: پدر، مادر و پسرشان. پدر و مادر هر دو سر کار می‌رفتند و پسرک دوره‌ی متوسطه را تازه شروع کرده بود.
در روز رخداد واقعه‌ای که می‌خواهم قصه کنم، در آن‌وقت شام، هم مادر و هم پدر هنوز از کار برنگشته بودند. پسر نیز از مکتب آمده و درس خوانده بود و خسته شده بود. کتاب درسی‌ای را که خوانده بود، روی میز باز گذاشته و تا موقع برگشتن مادر و پدرش، برای بازی‌کردن بیرون رفته بود.
در این کتاب به بررسی توده‌هایی پرداخته می‌شود که گویشوران زبان ایرانی خاوری سکایی خُتنی (تُخاری) و نیز «زبان ایرانی میانه خاوری دومی» (زبان باکتریایی/ بلخی سومی) بوده‌اند – کوشانیان/ گویشانیان که دردمندانه در باره این دودمان در زبان پارسی دری اطلاعات بس اندکی در دست است و می‌شود گفت کم و بیش در تاریکی به سر می‌بریم. به ویژه کمتر کسی در باره پیشنه تاریخی این توده‌ها و زبان شان آگاهی‌های دقیق علمی دارد.
در این جا می‌خواهیم چند نکته مهم را خاطرنشان بسازیم. در آغاز می‌خواستم نخست دو کتاب را در باره کوشانیان از روسی و یک کتاب دیگر را به کمک دوستی از انگلیسی به پارسی دری برگردان و سپس به تکمیل این کتاب بپردازم. اما کار به دلایلی به تعویق افتاد. با این هم، بر آن شدم که آن چه را که تا این دم گرد آورده‌ام، ار چند هم در سیمای مواد خام (از هر چمن سمنی)، در دسترس پژوهشگران بگذارم. این مواد خام می‌توانند به پژوهشگرانی که می‌خواهند در باره این دوره تزهای ماستری یا دکتری خود را بنویسند، کمک فراوانی می‌رساند.
روشن است آن چه در این نوشته بازتاب یافته است، گشایش باب و آغاز کار است و به هیچ رو نمی‌توان آن را سخن آخر و فرجام کار ارزیابی کرد. هنوز مطالعات بنده در زمینه بسیار ابتدایی است. امیدوارم بتوانم در آینده کار را در زمینه دنبال نمایم.
من و الیاس در آش از هم جدا شدیم. او به پامیر رفت و من دنبال کارهای خودم.
الیاس با آرزومندی گفت: «می‌روم و علی‌بیک را پیدا می‌کنم و زندگی جدیدی را شروع می‌کنم. فکر نکنید آدم از دست رفته‌ای هستم. مدتی بگذرد، عروسی می‌کنم، من هم خانه خواهم داشت، کودک خواهم داشت، مثل آدم‌های دیگر. دوستانی هم پیدا خواهم کرد… اما فقط یک چیز نخواهم داشت، چیزی که برای همیشه و به صورت برگشت ناپذیر از دست دادهام… تا آخرین روزهای زندگیام، تا آخرین نفس‌ام عسل را به یاد خواهم داشت و تمام چیزهای خوبی را که میان من و او بود.»
الیاس غرق فکرهایش شد، سرش را پایین انداخت، سکوت کرد و بعد ادامه داد: «روز آمدن به این سو به آب‌گیر رفتم، به همان قسمت دامنه کوه و با کوه‌های تیان‌شان و با آب‌گیر ایسیک کول بدرود گفتم. بدرود ایسیک کول! ترانه ناتمام من. کاش می‌توانستم تو را با آن ساحل زردرنگ و آب آسمانی‌ات با خود ببرم! افسوس این شدنی نیست. همان گونه که نمی‌توانم آن دوست داشتنی‌ترین موجود روی زمین را با خود ببرم. بدرود عسل! بدرود سرو روسری سرخ من! بدرود عزیز دل من! خوشبخت باشی!»
کتاب سپتامبر خونین علاوه بر این‌که از لحاظ منابعِ دست‌اول و چشم‌دیدهای نادر نویسنده دارای ارزش ویژه و منحصربه‌فرد است، روایت بسیار صمیمی و دوستانه دارد. امکان ندارد کسی بخش‌هایی از کتاب را بخواند و در لحظات سخت و طاقت‌فرسا، حس همزاد‌پنداری با نویسنده به او دست ندهد. از تمام خوبی‌های این اثر که بگذریم، مهم‌ترین و ارزش‌مندترین خصیصه‌ی این روایت، داستان مریدی است که پیر و پیشوای خود را از دست میدهد و با آنکه در انجام وظایفش کوتاهی نکرده، ولی این غم بزرگ، سرگشتگی و بی‌پناهی او را چند برابر کرده است.
– کتاب کابل
در میان باغی بزرگ، خانه‌‌ی قدیمی و باابهتی قرار دارد. خانه از گِل خام ساخته شده، اما از ظرافت باقی‌‌مانده در آن، پیداست که روزگاری بازار و رونقی داشته است. در گوشه‌ای از بزرگ‌ترین اتاق خانه، پیرمردی بر روی صفحه‌ای از شن و ریگ خم شده و به دقت به آن خیره شده است. او گوشه‌ی دستار پهلَوی خودش را از جلو به عقب می‌برد و با چوبی که در دست دارد، روی صفحه‌ی شنی، خط ممتدی را از گوشه‌ی راست بالایی به طرف چپ آن رسم می‌کند. آثار بی‌خوابی و خستگی در چهره‌ی استخوانی و بزرگش به چشم می‌خورد. دخترش شهرناز با کاسه‌ای آب به کف وارد اتاق می‌شود.
تا وارد بهشت افغانستان می‌شوید دو نفر آدم ریش‌دار با لباس‌های مرتب و صورت نورانی، یکی به‌نمایندگی از شورای علمای شیعه و دیگری به‌نمایندگی از شورای علمای سنی، به استقبال شما می‌آیند. کاسه آبی به شما می‌دهند تا خستگی‌تان در برود. آنگاه از شما می‌خواهند که قبل از ورود کامل به بهشت، در حمام حوض کوثر استحمام کنید. روی دیوار حمام با خط درشت اما بدریخت نوشته شده، «حمام مردانه مخصوص طبقه ذکور.» وقتی وارد حمام شدید، پشت پرده می‌روید، کفن خود را می‌کشید و روی چنگکی آویزان می‌کنید. با ریختن اولین کاسه آب بر پشت خود متوجه می‌شوید که آب کثیف است و به جای این که پاک شوید شاش‌انگیز شده‌اید. سر خود را از حمام بیرون می‌کنید تا علمای کرام را از این نقص فنی باخبر بسازید، متوجه می‌شوید که کفن شما نیست. آره! کفنی که اقارب شما از پول قرض تهیه کرده بودند و شما آن را روی میخ آویزان کرده بودید، را علما برده‌اند. پس از چند ساعت دشنام دادن به زمین و آسمان مجبور می‌شوید لخت مادرزاد از حمام بیرون شوید. نگران نباشید. در بهشت افغانستان شما تنها کسی نیستید که لخت شده‌اید. کفن همه را برده‌اند.
به باور راسخ من، هنگامی که سخن از نژاد و تیره و تبار و زبان و مذهب در میان می‌آید، سزاوار است در چهارچوبی به مسایل پرداخته شود که ارجگزاری به جایگاه بالای انسان چونانِ برترینِ جانداران، فراتر از همه چیزها قرار گیرد. همین گونه شاینده است تا با توجه به ارزش‌های والای فرهنگی، میهنی و ملی و آرمان‌های بزرگ انسانی و با دیدگسترده، بیزار از تنگ نگری‌های رایج به این مساله بنگریم.
از سویی هم، برای دستیابی به تفاهم، همسویی، نزدیکی، سازش و همدیگرپذیری در راستای ملت سازی، در تراز سراسری ملی و همگرایی گسترده در تراز منطقه‌یی؛ داشتن شناخت گسترده از توده‌های باشنده منطقه و آشنایی با ویژگی‌های تباری، زبانی، آیینی، زیستبومی و… تیره‌های باشنده در سرزمین ما و کشورهای همسایه ارزش بالایی دارد. برای مثال؛ مادامی که ما ندانیم که نیاکان پشتون‌های خاوری باشنده پیرامون کوه‌های سلیمان، از جمله غلزاییان، از بازماندگان هپتالیان‌اند که از راه کوه‌ها و دره‌های بدخشان به سرزمین‌های کنونی خود کوچیده‌اند و با تاجیک‌های باشنده شمال کشور و آسیای میانه از یک تیره و تبار و نژاد و زبان‌اند و همین گونه نیاکان پشتون‌های درانی از آسیای میانه، بلخ و هرات به جنوب کوچیده و با پارسیان و ایرانیان غربی همخون، همریشه و همتیره و همتبار‌اند؛ شاید در بسیاری از زمینه‌ها به بیراهه برویم.
کتاب ذکر افغان در اسناد بازمانده از دستبرد زمان، مجموعهٔ مقالات، اشارات و یادداشت‌هایی است که دربارهٔ تبارشناسی، تاریخ، جغرافیای زیست و باورهای افغانان نوشته شده‌اند. نخستین مقالهٔ این مجموعه همان «ذکر افغان…» و دومش «یاد پشتون در اسناد بازمانده از گذر اعصار و قرون» است. در خلال نگارش این دو مقاله، نه فقط مفکورهٔ مجموعه مقالات دربارهٔ افغانان، بلکه فکر نوشتن کتاب شمس‌التواریخ یا خراسان‌نامه نیز پیش آمد (که این هم دارد به پایان می‌رسد).
کتاب ذکر افغان تاریخ نیست؛ مباحث آن بر مبنای توالی زمانی ترتیب نشده است و حتی مقالات تاریخی آن نیز تابع قواعد تاریخ‌نویسی نیستند. اینان اکثراً از نوع بررسی‌های تاریخی‌اند.
کتاب تذکره و شجره‌نامه هم نیست؛ در حالی که بسیاری از شجره‌نامه‌ها، نسب‌نامه‌ها و تبارنامه‌های افغانان در این کتاب بررسی شده است؛ و بحث دربارهٔ بعضی از گفتمان‌ها (از جمله ادعای یهودی‌بودن افغانان) حکم نهایی یافته است. همین‌گونه، در خلال این مجموعه، به تحقیقات و پژوهش‌های جدیدی دربارهٔ نام‌واژه‌های «افغان» و «پشتون» برمی‌خورید که اگر ادعای نویسنده مبنی بر مسلّم‌بودن آنان را فضولی بدانید، دست کم می‌پذیرید که فراخوانی است به اندیشمندان، برای بازاندیشی در این موارد: «افغان»، کهن‌ترین نام برای مجموعهٔ طوایف و تبارهایی است که اینک به زبان افغانی سخن می‌گویند. «افغان» اصالت هندی دارد و زبان او (مانند اکثر زبان‌های منطقه) زبانی اختلاطی و «اندو_ایرانی» است. در میان آنانی که اینک «پشتون» خوانده می‌شوند، تبارهای غیرهندی چون ایرانی، داردی و عرب نیز به مشاهده می‌رسد. اینان در دو حلقهٔ «اصلی» و «وصلی» که خوشحال خان برای پشتون‌بودن معین کرده بود، نمی‌گنجند. اینان افغان یا پشتون «سببی»اند، چون فقط از طریق زبان با حلقه‌های «نسبی» وصل می‌شوند.
